Battani
Battani (859-929)
Devrinin en önemli astronomlarından ve matematikçilerinden olan Battâni (858-929), Sâbit ibn Kurrâ gibi, Urfa'nın Harran Bölgesi'ndendir ve yıldızlara tapan Sabii Dini'ne mensuptur.
Rakka'da özel bir gözlemevi kurmuş ve burada 887-918 tarihleri arasında son derece önemli gözlemler yapmıştır. Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini gözlemlemiş, yörüngelerini doğru bir biçimde belirlemeye çalışmıştır. Güneş ve Ay tutulmaları ile ilgilenmiş, mevsimlerin süresini büyük bir doğrulukla hesaplamıştır. Ayrıca, ekliptiğin eğimini de dakik olarak belirlemeyi başarmıştır.
Aynı zamanda matematikçi de olan Battâni, bu alanda da son derece önemli çalışmalar yapmıştır. Sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant ve kosekantı gerçek anlamda ilk defa kullanan bilim adamının Battâni olduğu söylenmektedir. Battâni, çalışmaları sırasında bazı temel trigonometrik bağıntılara ulaşmış ve bunları astronomik hesaplamalarda kullanmıştır.
SINÜS VE KOSINÜS TABIRLERINI ILK KULLANAN BILGIN
M.Charles, "Geometrinde Metodlarin Tarihî Görünümü" adli eserinde,
Battânî´den söz ederken, onun sinüs ve kosinüs tabirlerini ilk kullanan
kisi oldugunu ifade eder ve bu tabirleri günes saati hesaplamasinda
buldugunu, ona uzayan gölge adini verdigini, buna modern geometride
"tanjant" dendigini belirtir.
Battânî´nin senelerce önce ileri atip kullandigi buluslari Bati asirlarca
sonra kullanabilmis ve onlara sâhip cikmistir. Islâm Tarihi Arastiricilarindan
Prof. Philip K. Hitti "Muhtasar Arap Tarihi" eserinde sunlari kaydeder:
"Süphesiz matematik bilginleri tanjant hakkinda Battânî´den ancak bes
asir sonra bilgi sâhibi olabildiler.(Alman astronom ve matematikcisi)
Regiomantanus (1436-1476)bununla müserref oldugu halde ondan bir asir
sonra yasayan Kopernik (Copernicus,1473-1543) bunu tanimiyordu."
ESERLERI
1. Kitâbü Mârifet-il Metâli-il Bürûc fî mâ beyne erbe-il felek:
On iki burcun gök küresinin dörtte birindeki dogus yerlerinin bilinmesi:
Ay´in tutulmasi, ay ve yildizlarin dogus yerlerinden bahseder. Dunthorn 1794´te
ayin asirlik hizini hesaplarken Battânî´nin ay ve günes tutulmalariyla ilgili
rasatlarindan oldukca faydalanmistir.
Boylamlari 0° den 36° ye kadar kiymetlerine tekabül eden yildizlarin dohus
yerlerini gösteren bir katalogdur. Böylece bir cetveli ilk defa ilim dünyasina
kazandiran Battânî olmustur. Daha önce yapilan Habas el-Hasîb adli ziycde
(yildiz katalogu) böyle bir cetvel bulunmamaktadir.
2. Risâletünfî tahkîk-i akdâr-il ittisâlât:
Yildizlarin Yanyana gelme ölcülerinin arastirilmasi hakkindaki kitapcik:
Yildizlarin enlemlerinden faydalanarak isiklarini göndermelerini küresel
trigonometriden faydalanarak izâh etmektedir.
3. Serh-ul Makâlât-il erbai li-Batlamyus:
Batlamyus´un "Dört Kitap" adli eserinin aciklamasi.
4. Ez-Zîyc:
Astronomiden bahsetmektedir.. Battânî´nin en önemli ve günümüze kadar gelebilen
tek kitabidir. Eser Battânî´nin rasatlarindan elde ettigi neticeleri de icine
almaktadir. Bu eser yalniz Islâm dünyasinda degil Ortacagda ve Rönesansin ilk
devrelerinde Avrupa küresel trigonometri üzerinde derin tesirler icra etmistir.
Kitap Kral X.Alfons(öl.1284) tarafindan Arapcadan Ispanyolca´ya tercüme
ettirilmistir. 1143 yilinda Ispanya´da Robertus Retinensis tarafindantercüme
edilmis ise de günümüze kadar gelemeden kaybolmustur. Ayrica kitap 12.yüzyilin
ilk yarisinda Tivoli´li Piato Tiburtinus tarafindan Latinceye cevrilmistir.
Ayrica Regiomantanus(1436-1476), Sabiî Cetvelleri adiyla söhret bulan bu
ziycleri astronomiye ait önsözüyle bir serhini Latince´ye cevirmistir. Önsöz
1537´de Fergânî(?-860) nin eseriyle birlikte Nürnberg´de basilarak Avrupa ilim
dünyasina sunulmustur. 1645´te de Bolonya´da tek eser hâlinde "Johannes
Regiomontanus"´un bir kac ilavesiyle "Albategnius (Battânî)´un Astronomi ilmine
dair Eseri" adi altinda latince bir baslikla yayinlanmistir.
Kopernik(1473-1543)de bu Islâm âliminin eserleriyle etraflica ilgilenmis ve
cok istifadeler etmistir. Onun eserleri 1800 yilinda bile Kahire´li Ibni Yunus
(?-1009)´un eserleriyle birlikte Fransiz Laplace(1749-1827)´in incelemelerinde
yardimci olmustur. Bu Ziyc Dogu´da Ilhânî Ziyc cikincaya kadar kullanilmistir.
Battânî´nin astronomideki hizmetlerini yadetmek isteyen Bati, Ay´a onun da
ismini verdi. Ay haritalarinda ,Bati´da Albategnius olarak söhret buldugundan,
Albategnius olarak kaydedilmistir.
