Ebu Musa Câbir bin Hayyam (Arapça: جابر بن حيان Cābir ibn Hayyān; ابو موسی جابربن حیان
. Orta Çağ Avrupası'nın Simya alanına büyük ölçüde etki etmiş ve Kimya'nın da esasını oluşturmuştur. Günümüz dünyasında atomla ilgili ilk çalışmaların ingiliz fizikçi john dalton (1766-1844) tarafından yapıldıgı, uranyumun çekirdeğinin parçalanabileceği fikrinin de alman kimyacı Otto Hahn(1779-1868) tarafından ortaya atıldıgı fikri yaygındır. halbuki onlardan 1000 yıl önce yaşamış ve dönemin en büyük ilim merkezlerinden Harran üniversitesinde rektörlük yapmış olan Câbir bin Hayyân , maddelerin atomik yapısını gösteren tespitler yaparak , reaksiyonlarda belirli kütlelerin belirli kütlelerle reaksiyona girdiğini söylemiştir. Atom hakkında , ancak asırlar sonra anlaşılabilecek şu sözleri söylemiştir: "maddenin en küçük parçası olan "el-cüz'ü la yetecezza" da yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginlerinin söylediği gibi bunun parçalanamayacağı söylenemez. Atom parçalanabilir. Parçalanınca da öyle büyük bir güç oluşur ki bir anda Bağdat'ın altını üstüne getirebilir. Bu , Allahü tealanın kudret nişanıdır." Böylelikle görülmektedir ki, Hayyam, Dalton ve Hahn'dan yüzyıllar önce bu buluşları gerçekleştirmiştir.
Kimyager ve Eczacı olan babasının oğlu olarak Horasan'da doğmuş ve Yemen'de okuduktan sonra Kufa'ya giderek Abbasi halifesi Harun Reşid'e saray âlimi olarak hizmet etmiştir.
Kimya dışında Eczacılık, Metalürji, Astroloji, Felsefe, Fizik ve Müzik gibi geniş alanda 400 ü aşan eser bıraktığı söylenirse de ancak 20 civarında eseri bugüne kalmıştır. Bazı eserlerinin aslında öğrencileri tarafından yazıldığı anlaşılmıştır.
Nitrik asit, Hidrojen klorür ve Sülfürik asit'in rafine ve kristalize yöntemlerini bulduğu Kral suyu'nu icat ettiği ve Sitrik asit, Asetik asit, Tartarik asid'i keşfetiği düşünülmektedir. İnbik ( الأنبيق al-inbiq) geliştirmiş ve kendisinin ortaya attığı Baz kavramıyla Kimya'nın gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Kendisi o yüzyıldan atomun parçalayacağını görmüş büyük bir bilim adamıdır. Ayrıca daha sonra zehirlilerin zehirlisi olan arsenik tozunu elde eden ilk kişidir.
George Sarton onu "Orta çaglarin ilimler ansiklopedisi" olarak degerlendirmekte, söhret ve tesirlerinin 17. asra kadar devam etmis oldugunu belirtmektedir. Gerçekten 17. asra gelinceye kadar kimya ilimleri alaninda onun seviyesine kimse çikamamis, kimse onu gölgede birakamamistir.
Islam aleminde Ebu Bekir Razi, Ibn-i Sina, Mesleme el-Macriti, Farabi ve daha birçok bilgin onun eserlerinin gölgesinde yetismistir.
Ünlü Fransiz bilim tarihçisi M. Berthelot, Orta Çağlarda Kimya Tarihi adli eserinde söyle demektedir: "Aristo'nun mantik ilmindeki yeri neyse, Câbir bin Hayyân'in kimya ilmindeki yeri de odur. Aristo, mantigin kurucu ve üstadi olarak kabul edildigi gibi, Câbir bin Hayyân da kimyanin kurucusu ve üstadidir".
Câbir bin Hayyân tip, astronomi ve mantik, felsefe, fizik, mekanik gibi ilim dallarinda da çalismalar yaparak bunlarla ilgili eserler verdi. Maalesef Câbir'in eserlerinin büyük bir kismi kayboldu.
Medeniyete hizmetleri
Cabir bin Hayyan'ın başta kimya olmak üzere tıp fizik astronomi felsefe alanında yaklaşık 200 eser kaleme aldığını biliyoruz. Cabir'in en meşhur buluşu şüphesiz atomla ilgili ortaya koyduğu faraziyedir. Bu keşfi John Dalton (1766-1844) Otto Hahn (1779-1868) Enrico Fermi (1901-1954) ve Albeıt Einstein (1879-1955) gibi meşhur Avrupalı bilginlerden tam 1000 yıl önce yapması bu büyük Türk bilgininin nasıl bir dahi olduğunu ortaya koyuyor.
Cabir bin Hayyan'ın bu faraziyesi dünya medeniyetine Müslümanların lıâkim olduğu devirlerde tahakkuk ederek atom parçalansaydi; vahşi Batı'nın acımasızca Müslümanlar'ın üzerine çullanması zayıf ve sahipsiz ülkeleri istilâ ederek zulüm etmesi mümkün olmayacaktı.
İlk laboratuar
En önemli vasfı deneycilik olan Cabir bin Hayyan kimya ilminin hem teorik hem ele tatbikî alanda büyük mesafe katetmesine vesile oldu. Dünyada ilk kimya laboratuarını kuran âlim olarak tarihe geçti. Kendi kurduğu laboratuarda ilk sunî hücreyi yaptı. Ölümünden iki asır sonra Kûfe'de bir caddenin yeni baştan açılması sırasında kullandığı laboratuar ortaya çıktı.
